Spółgłoska
Spółgłoska – dźwięk języka mówionego powstający w wyniku całkowitego lub częściowego zablokowania przepływu powietrza przez aparat mowy (kanał głosowy). W czasie wymawiania spółgłosek powstaje szmer, gdy powietrze natrafia na przeszkodę (zwarcie, zbliżenie).
Do opisu artykulacji spółgłoski stosuje się następujące kryteria:
- sposób artykulacji, czyli stopień/sposób ograniczenia przepływu przez kanał głosowy,
- miejsce artykulacji, czyli miejsce największego zbliżenia lub zwarcia narządów mowy,
- narząd artykulacji biorący udział w tworzeniu zwężenia lub zwarcia,
- udział wiązadeł głosowych (dźwięczność/bezdźwięczność).
W języku polskim spółgłoski nie tworzą zasadniczo sylaby, czyli są niesylabiczne. Do wyjątków należą leksemy takie jak: pst, brr itp., w których elementem sylabicznym są spółgłoski s, r. W niektórych językach spółgłoski mogą tworzyć sylaby, czyli być elementem sylabicznym. Szczególnie często taką rolę spełniają spółgłoski nosowe, płynne. Przykładem może być tu język czeski, w którym spółgłoski r, l tworzą sylaby (np. wyrazy: čtvrt 'ćwierć', vlk 'wilk', są jednosylabowe).
Języki różnią się liczbą używanych spółgłosek – język ubychijski miał ich 84, a rotokas używa tylko sześciu.
Najczęstsze spółgłoski
Najczęściej spotykanymi spółgłoskami na świecie są trzy bezdźwięczne spółgłoski zwarte [p], [t], [k] oraz dwie nosowe [m], [n]. Jednak nawet te wspólne pięć nie jest uniwersalne:
- w kilku językach w okolicach Sahary, w tym arabskim, brakuje [p];
- w niektórych językach Ameryki Północnej, takich jak mohawk, brakuje obu [p] i [m];
- w języku wichita w Oklahomie i niektórych językach zachodnioafrykańskich, takich jak ijo, brakuje spółgłoski /n/ na poziomie fonemicznym, ale używają go jako alofonu innej spółgłoski (/l/ w przypadku Ijo i /ɾ/ w przypadku Wichita);
- w kilku językach na wyspie Bougainville i wokół Puget Sound, takich jak makah, brakuje zarówno [m], jak i [n];
- w języku nǁng brakuje [t],[a];
- w potocznym języku samoańskim brakuje obu [t] i [n].[b];
- pomimo 80 rzadko spotykanych spółgłosek w ubyskim, w jego rodzimych słowach brakuje zwykłego /k/, podobnie jak w pokrewnych językach adygejskim i kabardyjskim. Ale z kilkoma wyjątkami, takimi jak xavante i tahitański - które nie mają żadnych spółgłosek dorsalnych - prawie wszystkie inne języki mają co najmniej jedną spółgłoskę miękkopodniebienną: kilka języków, które nie mają prostego [k] zwykle mają spółgłoskę, która jest bardzo podobna. Na przykład cechą północno-zachodniego wybrzeża Pacyfiku jest to, że historyczne *[k] uległo palatalizacji w wielu językach, więc saanicz ma na przykład [tʃ] i [kʷ] ale nie ma zwykłego [k];[1][2] podobnie historyczne *[k] w językach abchasko-adygejskich zostało spalatalizowane do /kʲ/ w ubyskim i /tʃ/ w większości adygejskich dialektów.[3]
W wielu językach najczęstszą spółgłoską w mowie jest [p][4].
Zobacz też
Zobacz hasło spółgłoska w Wikisłowniku |
Uwagi
- ↑ Nǀu ma zamiast tego [ts]. Istnieje przekonanie, że hawajski nie posiada spółgłoski [t], ale w rzeczywistości ma spółgłoskę, która waha się od [t] do [k].
- ↑ Samoańskie słowa zapisane literami „t” i „n” wymawia się jako [k] i [ŋ] z wyjątkiem mowy formalnej. Jednak, samoański ma spółgłoskę przedniojęzyko-dziąsłową, [l].
Przypisy
- ↑ Ian Maddieson and Sandra Ferrari Disner, 1984, Patterns of Sounds. Cambridge University Press
- ↑ "The World Atlas of Language Structures Online: Absence of Common Consonants". wals.info. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-06-01)].. Od oryginału z dnia 01.06.2009. Odzyskano 28.10.2008.
- ↑ Viacheslav A. Chirikba, 1996, Common West Caucasian: the reconstruction of its phonological system and parts of its lexicon and morphology, p. 192. Research School CNWS: Leiden.
- ↑ https://www.vistawide.com/languages/language_statistics.htm www.vistawide.com. Na dzień 13.01.2019
Linki zewnętrzne
- Spółgłoska na PoeWiki. poewiki.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-01-18)]. - o możliwościach użycia jej w poezji
- p
- d
- e
wargowe | przedniojęzykowe | tylnojęzykowe | laryngalne | |||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
dwuwar- gowe | wargowo- zębowe | językowo- wargowe | zębo- we | przednio- językowo- dziąsłowe | zadziąs- łowe | z retroflek- sją | podnie- bienne | miękko- podnie- bienne | języcz- kowe | gardłowe / nagłośniowe | krtaniowe | |||||||||||||||
nosowe | m̥ | m | ɱ | n̼ | n̥ | n | ɳ̊ | ɳ | ɲ̊ | ɲ | ŋ̊ | ŋ | ɴ | |||||||||||||
zwarte | p | b | p̪ | b̪ | t̼ | d̼ | t | d | ʈ | ɖ | c | ɟ | k | ɡ | q | ɢ | ʡ | ʔ | ||||||||
syczące zwarto-szczelinowe | ts | dz | t̠ʃ | d̠ʒ | ʈʂ | ɖʐ | t̠ɕ | d̠ʑ | ||||||||||||||||||
niesyczące zwarto-szczelinowe | pɸ | bβ | p̪f | b̪v | t̪θ | d̪ð | tɹ̝̊ | dɹ̝ | t̠ɹ̠̊˔ | d̠ɹ̠˔ | cç | ɟʝ | kx | ɡɣ | qχ | ʡʢ | ʔh | |||||||||
syczące szczelinowe | s | z | ʃ | ʒ | ʂ | ʐ | ɕ | ʑ | ||||||||||||||||||
niesyczące szczelinowe | ɸ | β | f | v | θ̼ | ð̼ | θ | ð | θ̠ | ð̠ | ɹ̠̊˔ | ɹ̠˔ | ɻ˔ | ç | ʝ | x | ɣ | χ | ʁ | ħ | ʕ | h | ɦ | |||
półotwarte | ʋ̥ | ʋ | ɹ̥ | ɹ | ɻ̊ | ɻ | j̊ | j | ɰ̊ | ɰ | ʔ̞ | |||||||||||||||
uderzeniowe | ⱱ̟ | ⱱ | ɾ̼ | ɾ̥ | ɾ | ɽ̊ | ɽ | ɢ̆ | ʡ̆ | |||||||||||||||||
drżące | ʙ̥ | ʙ | r̥ | r | ʀ̥ | ʀ | ʜ | ʢ | ||||||||||||||||||
boczne zwarto-szczelinowe | tɬ | dɮ | ʈɭ̊˔ | cʎ̝̊ | kʟ̝̊ | ɡʟ̝ | ||||||||||||||||||||
boczne szczelinowe | ɬ | ɮ | ɭ̊˔ | ɭ˔ | ʎ̝̊ | ʎ̝ | ʟ̝̊ | ʟ̝ | ||||||||||||||||||
boczne półotwarte | l̥ | l | ɭ̊ | ɭ | ʎ̥ | ʎ | ʟ̥ | ʟ | ʟ̠ | |||||||||||||||||
boczne uderzeniowe | ɺ | ɭ̆ | ʎ̆ | ʟ̆ |
dwuwar- gowe | wargowo- zębowe | zębowe | przednio- językowo- dziąsłowe | zadziąs- łowe | z retroflek- sją | podnie- bienne | miękko- podnie- bienne | języcz- kowe | gardło- we | krtaniowe | |||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
ejektywne | zwarte | pʼ | tʼ | ʈʼ | cʼ | kʼ | qʼ | ʡʼ | |||||||||||||||
zwarto- szczelinowe | t̪θʼ | tsʼ | t̠ʃʼ | ʈʂʼ | kxʼ | qχʼ | |||||||||||||||||
szczelinowe | ɸʼ | fʼ | θʼ | sʼ | ʃʼ | ʂʼ | ɕʼ | xʼ | χʼ | ||||||||||||||
boczne zwarto- szczelinowe | tɬʼ | cʎ̝̊ʼ | kʟ̝̊ʼ | ||||||||||||||||||||
boczne szczelinowe | ɬʼ | ||||||||||||||||||||||
mlaski | nieprzydechowe/ dźwięczne | ʘ | ʘ̬ | ǀ | ǀ̬ | ǃ | ǃ̬ | ǃ˞ | ǃ̬˞ | ǂ | ǂ̬ | ◌ˀ | |||||||||||
nosowe | ʘ̃ | ǀ̃ | ǃ̃ | ǃ̃˞ | ǂ̃ | ◌̃ˀ | |||||||||||||||||
boczne | ǁ | ǁ̬ | |||||||||||||||||||||
boczne nosowe | ǁ̃ | ||||||||||||||||||||||
iniektywne | ɓ̥ | ɓ | ɗ̥ | ɗ | ᶑ̥ | ᶑ | ʄ̊ | ʄ | ɠ̊ | ɠ | ʛ̥ | ʛ |
|
|
- Britannica: topic/consonant
- SNL: konsonant