Abstand- i Ausbausprachen

Abstand- i Ausbausprachen – koncepcje socjolingwistyczne wprowadzone przez Heinza Klossa, określające dwa typy kryteriów definiujących pojęcie języka: jedno zależne od wzajemnego dystansu lingwistycznego lektów (niem. Abstand), uwarunkowanego ich wewnętrzną strukturą, drugie zależne od stopnia ich elaboracji (niem. Ausbau)[1], wykształconej zwykle przez praktykę społeczną lub w wyniku manipulacji politycznych[2].

Zgodnie z tym modelem teoretycznym dwa lekty (byty językowe) tworzą odrębne języki, jeśli dostatecznie różnią się od siebie pod względem strukturalnym (nawet przy braku ugruntowanej tradycji literackiej) lub w sytuacji, gdy są dostatecznie wypracowane funkcjonalnie i używane w największym spektrum domen komunikacyjnych. Na przykład baskijski stanowi samodzielny język (a w dodatku izolat), ponieważ strukturalnie bardzo różni się od pozostałych znanych języków (Abstand), wykazując odrębność na wszystkich płaszczyznach systemu językowego[1][3][4]. Baskijski, ze względu na swój odosobniony charakter, nie daje się pod żadnym względem klasyfikować jako dialekt innego języka[5]. Z kolei języki czeski i słowacki są na tyle sobie bliskie, że w przypadku nieuwzględnienia czynnika elaboracji (Ausbau), zarówno w postaci odrębnych tradycji piśmiennictwa, jak i obsługiwania przez te języki rozmaitych sfer komunikacji, można by było klasyfikować czeski i słowacki jako odmiany jednego języka[1]. Jednocześnie, zgodnie z koncepcją Klossa, należy przyjąć, że serbski i chorwacki tworzą jeden język policentryczny (zwany serbsko-chorwackim), gdyż standardowy serbski i chorwacki opierają się na tej podstawie strukturalnej (dialekt sztokawski)[6].

Szacuje się, że ok. 4/5 języków świata można sklasyfikować jako odrębne języki przy użyciu samego kryterium Abstand, czyli na podstawie ich wzajemnego dystansu (niezależnie od stopnia elaboracji ich użycia)[1]. Elaboracja języków następuje wskutek planowania językowego i często bywa motywowana pobudkami politycznymi (np. dążeniami do podkreślenia tożsamości narodowej). Próby wyodrębniania blisko spokrewnionych języków wyłącznie na podstawie kryterium Ausbau niejednokrotnie są przedmiotem dyskusji społecznych i politycznych[1].

O ile języki typu Abstand wyróżnia się ze względów czysto językoznawczych, to wydzielenie języków typu Ausbau uzależnione jest nie tylko od ich cech językowych, ale również od czynników politycznych, kulturalnych, społecznych i historycznych. Należą do nich: rozwój osobnych tradycji piśmienniczych, obecność odrębnie kodyfikowanych norm językowych i ortografii, a także istnienie samodzielnych państw narodowych. Języki typu Ausbau wyróżnia się w obrębie kontinuów dialektalnych, gdzie nie jest możliwe nakreślenie ścisłych granic językowych. W skład języka typu Ausbau wchodzi autonomiczny język standardowy (zwany też ogólnym) wraz z tymi gwarami lokalnymi, które są wobec niego heteronomiczne, czyli uzależnione użytkowo (narodowy język standardowy zaspokaja potrzeby komunikacyjne w obszarach, gdzie nie jest wykorzystywana gwara)[3][4].

W niektórych przypadkach różne formy języka policentrycznego mogą w drodze elaboracji otrzymać miano języków autonomicznych, dotyczy to np. malajskiego (malezyjskiego) i indonezyjskiego[7]. Podobny proces ma miejsce na gruncie serbsko-chorwackim, gdzie dąży się do wyodrębniania osobnych języków: serbskiego i chorwackiego[7]. Serbski, chorwacki i bośniacki bywają rozpatrywane jako języki typu Ausbau[8]. Języki typu Abstand, odrębne pod względem lingwistycznym, bywają natomiast niekiedy dialektyzowane oraz postrzegane jako odmiany języka lepiej wypracowanego i unormowanego, dominującego na danym obszarze[1]. Czeski lingwista Vít Dovalil jako przykład tego zjawiska przytacza relację między kaszubszczyzną a polszczyzną, francuskimi językami regionalnymi a językiem francuskim oraz językiem sardyńskim a włoskim[1].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ a b c d e f g Dovalil 2017 ↓.
  2. ↑ RomanR. Szul RomanR., Śląsk – między Morawami a Katalonią. Refleksje wokół książki: Elżbieta Anna Sekuła, Bohdan Jałowiecki, Piotr Majewski, Walter Żelazny (red.), Być narodem? Ślązacy o Śląsku (recenzja), „Studia Regionalne i Lokalne” (4(54)), 2013, s. 124–131, DOI: 10.7366/1509499545408, ISSN 1509-4995 .
  3. ↑ a b Trudgill 2004 ↓.
  4. ↑ a b Trudgill 2006 ↓.
  5. ↑ LehelL. Peti LehelL., VilmosV. Tánczos VilmosV. (red.), Language Use, Attitudes, Strategies: Linguistic Identity and Ethnicity in the Moldavian Csángó Villages, Editura ISPMN, 2012, s. 7, ISBN 978-606-8377-01-8  (ang.).
  6. ↑ Kloss 1967 ↓, s. 31.
  7. ↑ a b Michael G.M.G. Clyne Michael G.M.G., Pluricentric Languages – Introduction, [w:] Michael G.M.G. Clyne (red.), Pluricentric Languages: Differing Norms in Different Nations, Berlin–New York: Walter de Gruyter, 1992 (Contributions to the Sociology of Language 62), s. 1–10, DOI: 10.1515/9783110888140.1, ISBN 3-11-012855-1, ISBN 978-3-11-088814-0, OCLC 858282330  (ang.), patrz s. 3.
  8. ↑ GraemeG. Trousdale GraemeG., Introduction to English Sociolinguistics, Edinburgh: Edinburgh University Press, 2010, s. 7, ISBN 978-0-7486-2324-2, ISBN 978-0-7486-2325-9, ISBN 978-0-7486-3000-4, OCLC 320798929 [dostęp 2024-06-01]  (ang.).

Bibliografia

  • VítV. Dovalil VítV., Jazyk typu Ausbau – jazyk typu Abstand, [w:] PetrP. Karlík, MarekM. Nekula, JanaJ. Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 [dostęp 2020-04-22] [zarchiwizowane z adresu 2020-04-22]  (cz.).
  • HeinzH. Kloss HeinzH., ‘Abstand Languages’ and ‘Ausbau Languages’, „Anthropological Linguistics”, 9 (7), 1967, s. 29–41, ISSN 0003-5483, JSTOR: 30029461  (ang.).
  • PeterP. Trudgill PeterP., Glocalisation and the Ausbau sociolinguistics of modern Europe, [w:] AnnaA. Duszak, UrszulaU. Okulska (red.), Speaking from the margin: global English from a European perspective, Frankfurt: Peter Lang, 2004, s. 35–49, ISBN 978-3-631-52663-7  (ang.).
  • PeterP. Trudgill PeterP., Language and Dialect: Linguistic Varieties, [w:] KeithK. Brown (red.), Encyclopedia of language & linguistics, wyd. 2, t. 6: Inu-Lea, Boston: Elsevier, 2006, s. 647, DOI: 10.1016/B0-08-044854-2/01492-9, ISBN 978-0-08-044854-1, ISBN 978-0-08-044299-0, OCLC 61441874 .